Τρίτη 28 Φεβρουαρίου 2017

Μια εισαγωγή στους Πολιτισμικούς Ενδείκτες, της Ασπασίας Καμπύλη

Η έννοια του πολιτισμικού ενδείκτη

Ο καθορισμός των πολιτισμικών ενδεικτών παρουσιάζει ποικίλες δυσκολίες, δεδομένου ότι τα πάντα είναι δυνατόν να χαρακτηριστούν ως πολιτισμική παραγωγή σε μια γλώσσα, αρχής γενομένης από την ίδια τη γλώσσα. Σύμφωνα με την ιστορική αναδρομή στο θέμα που επιχειρεί ο Mayoral Asensio (1999: 67-78) η μελέτη της μετάφρασης των πολιτισμικών διαφορών ανάγεται στον Andrei Fiodorov και τη Σοβιετική ή Σλαβική Σχολή, με έναυσμα την ανάγκη μετάφρασης των διάφορων μειοψηφικών εθνικών γλωσσών και με σαφή πολιτικά και ιδεολογικά κίνητρα, για να συνεχιστεί με τον Otto Kade, της επονομαζόμενης Σχολής της Λειψίας, και την τεράστια επίδρασή του στο περιβάλλον των σοσιαλιστικών χωρών. Ένα θέμα που θα απασχολήσει έκτοτε τις σχετικές μελέτες είναι η διαφοροποίηση ανάμεσα στο σημαινόμενο και το σημαίνον, ενώ διάφοροι όροι θα προταθούν για την απόδοσή τους. Έτσι ως προς το σημαινόμενο συναντούμε τους όρους: referencias culturales, culturemas, realias, presuposiciones, referentes culturales específicos και divergencias metalingüísticas. Ενώ όσον αφορά το σημαίνον που κυρίως μας ενδιαφέρει εδώ συναντούμε τους όρους: segmentos marcados culturalmente, referencias culturales, palabras-realias, nombres de referentes culturales específicos, indicadores culturales, palabras culturales και léxico vinculado a una cultura (ibid: 73). Στην παρούσα εργασία υιοθετούμε τον όρο πολιτισμικός ενδείκτης που εισάγεται στη ελληνική βιβλιογραφία από τον Γραμμενίδη (2009: 107) για να προσδιορίσει τα κειμενικά στοιχεία τα οποία υπό τη μορφή αναφορών σε θέματα ή αντικείμενα αναδεικνύουν τα χαρακτηριστικά και τις ιδιαιτερότητες ενός πολιτισμού.

Γενικά, ως πολιτισμικοί ενδείκτες θεωρούνται τα στοιχεία μιας γλώσσας που συνδέονται άμεσα με το πιο αυθαίρετο τμήμα της, όπως οι επιχώριοι θεσμοί, τα ανθρωπωνύμια, τα τοπωνύμια, τα ονόματα εφημερίδων και περιοδικών, τα έργα τέχνης κ.λπ. (Franco Aixelá, 1996: 57). Επιπλέον, τα γλωσσικά στοιχεία που συνδέονται με τις ιδιαίτερες εκφράσεις ενός συγκεκριμένου πολιτισμού πολύ συχνά οδηγούν σε μεταφραστικές δυσκολίες. Ένα πολύ γνωστό παράδειγμα θα μπορούσαν να αποτελέσουν οι αρνητικές συνδηλώσεις που συνοδεύουν την Παρασκευή στον αγγλοσαξονικό πολιτισμό, συνδηλώσεις που αντιστοίχως φορτίζουν αρνητικά την Τρίτη στο ισπανικό πολιτισμικό περιβάλλον (Franco Aixelá, 2000: 61), ή για να περιοριστούμε στα προβλήματα μεταφρασιμότητας που προκύπτουν ανάμεσα στο ζεύγος των γλωσσών ισπανικά - ελληνικά, ας αναλογιστούμε τη δυσκολία που αντιμετωπίζει ο έλληνας μεταφραστής στην απόδοση των ισπανικών όρων που συνδέονται με ιδιαίτερες εκφάνσεις του ισπανικού πολιτισμού, όπως είναι η ταυρομαχία ή το φλαμένκο, ή ο ισπανός μεταφραστής στην απόδοση όρων που σχετίζονται με το ρεμπέτικο και την αντίστοιχη ελληνική κουλτούρα (Pratsinis, 2000: 57). Κάποιοι μελετητές υποστηρίζουν μάλιστα πως η μεταφορά των πολιτισμικών στοιχείων από έναν πολιτισμό σε έναν άλλο είναι σχεδόν αδύνατη (Fernández & Guerra, 2012:1), ενώ άλλοι (Pym, 1998: 191) ορίζουν ως πολιτισμικό ενδείκτη οτιδήποτε αντιστέκεται κατά τη μεταφορά από μια γλώσσα σε άλλη.
Πέρα, όμως, από τις δυσκολίες που ανακύπτουν κατά την διαδικασία απόδοσης συγκεκριμένων όρων οι οποίοι ανήκουν αποκλειστικά στην πολιτισμική κληρονομιά κάθε χώρας, ακόμα ίσως μεγαλύτερη είναι η δυσκολία που αντιμετωπίζει ο μεταφραστής όταν έρχεται αντιμέτωπος με κάποιες πολιτισμικές συνήθειες ή συνδηλώσεις, η κυριολεκτική μετάφραση των οποίων θα διαστρέβλωνε τη σημασία τους (Newmark στο Γραμμενίδης, 2009: 109). Ας σκεφτούμε, για παράδειγμα, την ισπανική λέξη «sobremesa» και τις συνδηλώσεις της ή την ελληνική συνήθεια να «ανεβάζουμε» ή να «κατεβάζουμε» τα ρούχα ανάλογα με την εποχή.
Ακόμα πιο περίπλοκα είναι τα θέματα που συνδέονται με τις ποικίλες εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής και της ανά χώρα ή ανά εποχή πρόσληψής τους ή τα θέματα που αφορούν την παγκοσμιοποιημένη εκδοχή του δυτικού πολιτισμού. Είναι σαφές, λοιπόν, πως το σύνολο των πολιτισμικών ενδεικτών που διαθέτει μια συγκεκριμένη κοινωνία δεν αποτελεί μια κλειστή ομάδα, αλλά αντιθέτως διαρκώς προστίθενται νέοι πολιτισμικοί ενδείκτες ως ανταπόκριση της εν λόγω κοινωνίας σε ποικίλα ερεθίσματα (Luque Nadal, 2009: 95). Για παράδειγμα, προϊόντα που είναι ταυτισμένα με το δυτικό τρόπο ζωής μπορεί να έχουν διαφορετικές συνδηλώσεις σε δύο διαφορετικούς πολιτισμούς ή στον ίδιο πολιτισμό αλλά σε διαφορετικές χρονικές περιόδους.
Τέλος, στοιχεία τα οποία φαινομενικά δεν αποτελούν πολιτισμικούς ενδείκτες μπορεί να προκαλέσουν μεταφραστικά προβλήματα σε συγκεκριμένο συγκείμενο. Για να χρησιμοποιήσουμε ένα ακόμα εύγλωττο παράδειγμα (Brewer στο Herrero, 1998: 314), σε ένα αστυνομικό μυθιστόρημα που εκτυλίσσεται στην Ευρώπη, η σκηνή όπου ο δράστης, προκειμένου να μην αφήσει αποτυπώματα, ανοίγει με τον αγκώνα του την πόρτα, θα συνιστούσε μεταφραστικό πρόβλημα στις Ηνωμένες πολιτείες όπου όλες οι πόρτες έχουν στρογγυλά πόμολα και όχι χερούλια.
Είναι φανερό λοιπόν, πως είναι δυνατόν να θεωρήσουμε ως πολιτισμικά φορτισμένο οποιοδήποτε γλωσσικό στοιχείο, όχι μόνο ανάλογα με το αντικείμενο αναφοράς του αλλά και ανάλογα με το αν παρουσιάζει προβλήματα αδιαφάνειας ή αποδοχής από τον μέσο αναγνώστη (Γραμμενίδης, 2009: 109). Κατά συνέπεια, ως πολιτισμικός ενδείκτης θεωρείται κάθε στοιχείο γλωσσικό ή μεταγλωσσικό το οποίο, λόγω του συγκεκριμένου πολιτισμικού βάρους που το χαρακτηρίζει, ενεργοποιεί ένα μεταφραστικό πρόβλημα όταν έρχονται σε επαφή δύο συγκεκριμένοι πολιτισμοί (Molina, 2006: 79).

Κατηγορίες πολιτισμικών ενδεικτών

Η προσπάθεια να κατηγοριοποιηθούν οι πολιτισμικοί ενδείκτες έχει οδηγήσει σε διάφορες προτάσεις: ο Franco Aixelá, (1996: 59), ακολουθεί μια αρχετυπική διαφοροποίηση ανάμεσα σε κύρια ονόματα και κοινές εκφράσεις. Η Nord (2014: 97-108) τους κατατάσσει με βάση την αντίστοιχη γλωσσική λειτουργία (πληροφοριακή, εκφραστική, κλητική ή φατική). Ο Newmark, (2001: 95), τους ταξινομεί στις εξής κατηγορίες: Οικολογία: χλωρίδα, πανίδα, στοιχεία του φυσικού περιβάλλοντος κ.λπ. Υλικός πολιτισμός: τροφή, γαστρονομία, ενδυμασία, κατοικία και πόλεις, μέσα μεταφοράς, μονάδες μέτρησης. Κοινωνική οργάνωση: εργασία και αναψυχή, θεσμοί, οργανισμοί, πρακτικές, διαδικασίες και έννοιες που έχουν σχέση με την πολιτική, τη θρησκεία, την τέχνη, χειρονομίες και συνήθειες. Η Molina (2006: 79-85), ακολουθώντας μια κατηγοριοποίηση ανάλογη με του Newmark, διακρίνει τις εξής κατηγορίες πολιτισμικών ενδεικτών: Φυσικό περιβάλλον: χλωρίδα και πανίδα, ατμοσφαιρικά φαινόμενα, κλίμα, τοπία (φυσικά ή τεχνητά), τοπωνύμια. Πολιτισμική κληρονομιά: πρόσωπα (πραγματικά ή φανταστικά), ιστορικά γεγονότα, θρησκευτικές πεποιθήσεις, εορτασμοί, λαϊκές δοξασίες, φολκλόρ, εμβληματικά έργα και μνημεία, διάσημοι χώροι/τόποι, σκεύη και εργαλεία, μουσικά όργανα, τεχνικές που χρησιμοποιούνται για την εκμετάλλευση των φυσικών πόρων, θέματα που σχετίζονται με την αστική ζωή, μέσα μεταφοράς κ.λπ. Κοινωνική κουλτούρα: α) κοινωνικές συμβάσεις και συνήθειες: προσφωνήσεις και τίτλοι, τρόποι φαγητού, ενδυμασίας, ομιλίας, συνήθειες, ηθικές αρχές, χειρονομίες, χαιρετισμοί, κ.λπ. β) κοινωνική οργάνωση: πολιτικά και νομικά συστήματα, επαγγέλματα, νομίσματα, ημερολογιακά συστήματα, μονάδες μέτρησης κ.λπ. Γλωσσική κουλτούρα: μεταγραμματισμοί, παροιμίες, στερεότυπες εκφράσεις, κύρια ονόματα με ιδιαίτερο σημασιολογικό βάρος, τυποποιημένες μεταφορές, συμβολικοί συνειρμοί, επιφωνήματα, βλασφημίες, βρισιές κ.λπ. Πολιτισμικές παρεμβολές: στην κατηγορία αυτή εντάσσονται οι ψευδόφιλες πολιτισμικές συνδηλώσεις, για παράδειγμα η διαφορετική συμβολική σημασία που έχουν κάποια ζώα ή πτηνά σε διαφορετικούς πολιτισμούς, όπως η κουκουβάγια η οποία στο δυτικό πολιτισμό συμβολίζει τη σοφία, ενώ στον αραβικό είναι ένα σύμβολο κακοτυχίας. Στην ίδια κατηγορία εντάσσονται οι περιπτώσεις πολιτισμικών αναμείξεων, όταν δηλαδή σε ένα κείμενο πηγή υπάρχουν γλωσσικά στοιχεία του πολιτισμού-στόχου, όπως για παράδειγμα η φράση «hasta la vista» σε ένα αγγλικό κείμενο πηγή το οποίο μεταφράζεται στα ισπανικά.
Όπως είναι φυσικό, κάθε προσπάθεια κατηγοριοποίησης υπαγορεύεται από λόγους καθαρά μεθοδολογικούς, προκειμένου να καταστεί δυνατή η ομαδοποίηση των πολιτισμικών ενδεικτών σε επιμέρους κατηγορίες και η εξαγωγή συμπερασμάτων σχετικά με πιθανές κανονικότητες στην αντιμετώπιση των μεταφραστικών προβλημάτων που προκύπτουν στα πλαίσια της κάθε κατηγορίας. Καθοριστικό ρόλο στην κατηγοριοποίηση τους παίζει το είδος του κειμένου που αποτελεί το αντικείμενο της έρευνας κάθε φορά. Θεωρούμε πως μια κατηγοριοποίηση βασισμένη στο σημασιολογικό πεδίο στο οποίο ανήκουν οι πολιτισμικοί ενδείκτες θα εξυπηρετούσε αποτελεσματικότερα την ανάδειξη των ενδεχόμενων μοτίβων που προκύπτουν κατά την αντιμετώπιση των αντίστοιχων μεταφραστικών προβλημάτων. Επιπλέον, η διάκριση σε κατηγορίες όσο το δυνατόν περισσότερο εξειδικευμένες, όσον αφορά το σημασιολογικό τους περιεχόμενο πιστεύουμε πως είναι δυνατόν να οδηγήσει αποτελεσματικότερα στην ανάδειξη των εν λόγω μοτίβων. Έχοντας, λοιπόν, ως βάση την πρόταση του Newmark (2001: 95) και της Molina (2006: 79-85), διακρίνουμε τις παρακάτω κατηγορίες πολιτισμικών ενδεικτών:

Ανθρωπωνύμια: στην κατηγορία αυτή περιλαμβάνουμε τα ονόματα ιστορικών κυρίως προσώπων, τα παρωνύμια και κάποια ονόματα φανταστικών προσώπων που παρουσιάζουν διαφορές ως προς τον μεταγραμματισμό τους.
Τοπωνύμια: ονόματα πόλεων, περιοχών, οδών, εθνικά ονόματα και ονόματα τόπων που παρουσιάζουν διαφορές ως προς τον μεταγραμματισμό τους.
Φυσικό περιβάλλον: περιλαμβάνονται γλωσσικά στοιχεία που αναφέρονται στη χλωρίδα και την πανίδα.
Τροφή και Γαστρονομία: περιλαμβάνονται οι ονομασίες και οι περιγραφές φαγητών και ποτών.
Ενδυμασία: περιλαμβάνονται τα γλωσσικά στοιχεία που αναφέρονται σε τοπικές ενδυμασίες αλλά και σε στοιχεία της καθημερινής ενδυμασίας που κατά τη μεταφορά τους στη γλώσσα στόχο έχουν ως αποτέλεσμα διαφορετικά μεταφραστικά αποτελέσματα.
Κατοικία και Πόλη: στην κατηγορία αυτή περιλαμβάνονται στοιχεία αρχιτεκτονικής, επίπλωσης, διακόσμησης καθώς και προσδιορισμοί κτιρίων με βάση τη χρήση τους. Επίσης στην κατηγορία αυτή περιλαμβάνουμε και τα μέσα μεταφοράς και τις μονάδες μέτρησης του Newmark (2001: 95), θεωρώντας τα ως κατεξοχήν στοιχεία της αστικής ζωής.
Εργασία και Αναψυχή: στην κατηγορία αυτή περιλαμβάνουμε τα επαγγέλματα, την εργασιακή οργάνωση, τους σχετικούς θεσμούς και οργανισμούς, όπως επίσης στοιχεία που αναφέρονται στην καθημερινή ζωή συνήθεις πρακτικές και έθιμα, συνήθειες, παιχνίδια και τρόπους αναψυχής.
Πολιτική, Θρησκεία, Τέχνη: περιλαμβάνονται ονόματα κομμάτων, αναφορές σε πολιτικά γεγονότα, έργα τέχνης, τίτλους βιβλίων, θρησκευτικές πεποιθήσεις.
Γλωσσική κουλτούρα: περιλαμβάνονται παροιμίες και εκφράσεις, μεταφορές, επιφωνήματα, βλασφημίες, βρισιές κ.λπ.
Ξενόγλωσσες παρεμβολές: λέξεις και φράσεις από διαφορετική του πρωτοτύπου γλώσσα.

Βιβλιογραφία

Fernández Guerra, A. (2012). “Translating Culture: problems, strategies and practical realities”. [SIC]- A Journal of Literarature, Culture, and Cultural Translation, número 5, σελ. 1-14.
Franco Aixelá, J. (1996). “Culture-specific items in translation”, στο Álvarez, R., Vidal, M. C. (επιμ.), Translation, Power, Subversion Κλίβεντον: Multilingual Matters, σελ. 52-78.
Herrero, L. (1998). «Sobre la traducibilidad de los marcadores culturales». στο Chesterman, A., Gallardo San Salvador, N., Gambier, Y. (επιμ.), Translation in context. Selected contributions from the Est Congress. Granada, Spain: Άμστερνταμ/Φιλαδέλφεια: John Benjamins Publishing Company, σελ. 307-316.
Luque Nadal, L. (2009). «Los culturemas ¿unidades linguísticas, ideológicas o culturales?». Language design: journal of theoretical and experimental linguistics, número 11, σελ. 93-120.
Mayoral Asensio, R. (1999-2000). «La traducción de referencias culturales». Sendebar: Revista de la Facultad de Traducción e Interpretación de la Universidad de Granada, número 10-11, σελ. 67-88.
Molina, L. (2006). El otoño del pingüino: Análisis descriptivo de la traducción de los culturemas. Καστεγιό δε λα Πλάνα: Publicacions de la Universitat Jaume I.
Newmark, P. (1988). A Textbook of Translation, Νέα Υόρκη: Phoenix Elt.
Nord, C. (2014). Η μετάφραση ως στοχευμένη δραστηριότητα. Εισαγωγή στις λειτουργικές προσεγγίσεις. (μετάφρ.-προσαρμογή Σ. Γραμμενίδης, Δ. Λάμπρου). Αθήνα: Δίαυλος. (Πρωτότυπη έκδοση 1997).
Pratsinis, N. (2000). «La otredad y los problemas del traductor», στο: Fernández Gonzáles, V., García Ramírez, L., López Villalba, M. & Nikolaidu, I. (επιμ.), Traducir al Otro traducir a Grecia. Μάλαγα: Miguel Gómez Ediciones, σελ. 57-64.
Pym, A. (1998). Method in Translation History. Μάντσεστερ: St. Jerome.
Γραμμενίδης, Σ. (2009). Μεταφράζοντας τον κόσμο του Άλλου. Θεωρητικοί προβληματισμοί. Λειτουργικές προοπτικές. Αθήνα: Δίαυλος.



Το παρόν κείμενο είναι απόσπασμα από τη Διπλωματική Εργασία που εκπόνησε, υπό την εποπτεία του Αναπληρωτή Καθηγητή Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, η Ασπασία Καμπύλη με τίτλο «Η μετάφραση των πολιτισμικών ενδεικτών στο μυθιστόρημα του Μανουέλ Βάθκεθ Μονταλμπάν Los mares del Sur: Συγκριτική μελέτη δύο μεταφράσεών του στα ελληνικά» στο πλαίσιο των σπουδών της στο Μάστερ «Επιστήμες της Γλώσσας και του Πολιτισμού», Κατεύθυνση «Μετάφραση, επικοινωνία και εκδοτικός χώρος» του Τμήματος Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του ΑΠΘ.

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου