3 μεταφραστές για τη Θεία Τούλα

H Αντιγόνη σύμφωνα με τον Ουναμούνο

[απόσπασμα από τον πρόλογο του Μιγκέλ ντε Ουναμούνο για τη "νιβόλα" του Η θεία Τούλα]

Πρωτότυπο

Cuando en la tragedia sofocleana Creonte le acusa a su sobrina Antígona de haber faltado a la ley, al mandato regio, rindiendo servicio fúnebre a su hermano, el fratricida, hay entre aquéllos este duelo de palabras:

A.––No es nada feo honrar a los de la misma entraña.

Cr.––¿No era de tu sangre también el que murió contra él?

A.––De la misma, por madre y padre...

Cr.––¿Y cómo rindes a este un honor impío?

A.––No diría eso el muerto...

Cr.––Pero es que le honras igual que al impío...

A.––No murió su siervo, sino su hermano.

Cr.––Asolando esta tierra, y el otro defendiéndola...

A.––El otro mundo, sin embargo gusta de igualdad ante la ley.

Cr.––¿Cómo ha de ser igual para el vil que para el noble?

A.––Quién sabe si estas máximas son santas allí abajo...»

(Antígona, versos 511-521)

¿Es que acaso lo que a Antígona le permitió descubrir esa ley eterna, apareciendo a los ojos de los ciudadanos de Tebas y de Creonte, su tío, como una anarquista, no fue el que era, por terrible decreto del Hado, hermana carnal de su propio padre, Edipo? Con el que había ejercido oficio de sororidad también.

El acto sororio de Antígona dando tierra al cadáver insepulto de su hermano y librándolo así del furor regio de su tío Creonte, parecióle a este un acto de anarquista. «¡No hay mal mayor que el de la anarquía!», declaraba el tirano. (Antígona, verso 672) ¿Anarquía? ¿Civilización?

Antígona, la anarquista según su tío, el tirano Creonte, modelo de virilidad, pero no de humanidad; Antígona, hermana de su padre Edipo y, por lo tanto, tía de su hermano Polinices, representa acaso la domesticidad religiosa, la religión doméstica, la del hogar, frente a la civilidad política y tiránica, a la tiranía civil, y acaso también la domesticación frente a la civilización. Aunque ¿es posible civilizarse sin haberse domesticado antes? ¿Caben civilidad y civilización donde no tienen como cimientos domesticidad y domesticación?

Εκδοχή Μαρίας Μπεζαντάκου

Όταν στην σοφόκλεια τραγωδία ο Κρέων κατηγορεί την ανιψιά του Αντιγόνη για παραβίαση του νόμου, της βασιλικής διαταγής, κάνοντας επικήδεια τελετή για τον αδελφό της, τον αδελφοκτόνο, λογομαχούν οι δυο τους ως εξής (στ. 511-522):

Α. Δεν είναι ντροπή να τιμά κανείς όσους βγήκαν από την ίδια μήτρα.

Κ. Δεν είχε το ίδιο αίμα κι αυτός που πέθανε στην μάχη εναντίον του;

A. Το ίδιο αίμα, απ’ την ίδια μητέρα και τον ίδιο πατέρα.

Κ. Πώς, λοιπόν, τιμάς εκείνον κι έτσι δείχνεις ασέβεια στον άλλον;

Α. Δεν θα συμφωνήσει μ’ αυτά ο νεκρός.

Κ. Αν τον τιμάς εξίσου με τον ασεβή…

Α. Δεν χάθη κάποιος δούλος, αλλά ο αδελφός μου.

Κ. Καταστρέφοντας αυτόν τον τόπο· ενώ ο άλλος τον προστάτεψε.

Α. Ο Άδης όμως θέλει οι νόμοι να είναι ίδιοι για όλους.

Κ. Μα ο καλός δεν μπορεί να έχει την ίδια μοίρα με τον κακό.

Α. Ποιος ξέρει αν στον Κάτω Κόσμο τα σέβονται αυτά.

Αυτό που επέτρεψε στην Αντιγόνη να ανακαλύψει εκείνον τον αιώνιο νόμο, ενώ στα μάτια των πολιτών της Θήβας και του Κρέοντα, του θείου της, έμοιαζε αναρχική, δεν ήταν μήπως το γεγονός ότι, μετά από φρικτή προσταγή του πεπρωμένου, ήταν αδελφή του ίδιου της του πατέρα, του Οιδίποδα; Και γι’ αυτόν επίσης είχε εξασκήσει την τέχνη της θηλυκής αδελφικότητας.

          Η θηλυκά αδελφική πράξη της Αντιγόνης να δώσει ένα κομμάτι γης στο άταφο σώμα του αδελφού της και να το ελευθερώσει έτσι από τη βασιλική οργή του θείου του Κρέοντα, φάνηκε σ’ αυτόν σαν πράξη αναρχική. «Δεν υπάρχει χειρότερο κακό απ’ αυτό της αναρχίας!» − δήλωνε ο τύραννος (Αντιγόνη, στ. 672). Αναρχία; Εκπολιτισμός;

      Η Αντιγόνη είναι αναρχική σύμφωνα με τον θείο της, τον τύραννο Κρέοντα, που είναι παράδειγμα ανδρισμού, μα όχι ανθρωπιάς· η Αντιγόνη, αδελφή του πατέρα της Οιδίποδα και, συνεπώς, θεία του αδελφού της Πολυνείκη, αντιπροσωπεύει ίσως τη θρησκευτική οικογενειακή ζωή, την οικογενειακή θρησκευτικότητα, αυτή του σπιτιού, απέναντι στη ζωή της πολιτείας, την πολιτική και τυραννική, την τυραννία της πολιτείας, και ίσως επίσης την εκπαίδευση του οίκου απέναντι στην εκπαίδευση της πολιτείας. Είναι όμως δυνατόν να εκπολιτιστεί κανείς χωρίς πριν να έχει εξημερωθεί στο σπίτι; Υπάρχει πολιτεία και εκπολιτισμός που δεν τα θεμελιώνουν ο οίκος και η οικιακή εξημέρωση;

Εκδοχή Τάσου Ψάρρη

Όταν στην τραγωδία του Σοφοκλή ο Κρέοντας κατηγορεί την ανιψιά του Αντιγόνη ότι παραβίασε το νόμο, τη βασιλική εντολή, αποδίδοντας νεκρικές τιμές στον αδελφό της, τον αδελφοκτόνο, ανάμεσά τους διαμείβεται η εξής λογομαχία:

Αντιγόνη: Δεν ντρέπομαι να τιμώ αυτούς που είναι απ’ το ίδιο σπλάχνο.

Κρέοντας: Και από το ίδιο σπλάχνο δεν ήταν κι εκείνος που έπεσε πολεμώντας μπροστά στον άλλον;

Αντιγόνη: Απ’ το ίδιο, από μια μάνα κι απ’ τον ίδιο πατέρα.

Κρέοντας Πώς λοιπόν πρόσφερες τιμές που είναι ασέβεια για εκείνον;

Αντιγόνη: Δεν θα συμφωνούσε με αυτά ο σκοτωμένος.

Κρέοντας: [και βέβαια θα συμφωνούσε] αν εσύ τιμάς το ίδιο αυτόν με τον ασεβή;

Αντιγόνη: Γιατί καθόλου δεν χάθηκε ένας σκλάβος, αλλά ο αδελφός μου.

Κρέοντας: Προσπαθώντας να κουρσέψει τη χώρα του, ενώ εκείνος χάθηκε υπερασπίζοντάς την.

Αντιγόνη: Όμως ο Άδης επιθυμεί τους νόμους ίσους για όλους.

Κρέοντας: Μα ο κακός δεν βρίσκεται στην ίδια μοίρα με τον καλό, ώστε να λάβει την ίδια τιμή.

Α. Ποιος ξέρει αν αυτά έχουν πέραση στον κάτω κόσμο;[1]

(Αντιγόνη, στίχοι 511-521)

Άραγε αυτό που επέτρεψε στην Αντιγόνη να ανακαλύψει αυτόν τον αιώνιο νόμο, κάνοντάς τη να φαίνεται στα μάτια των πολιτών της Θήβας και του Κρέοντα, του θείου της, σαν αναρχική, δεν ήταν το γεγονός ότι ήταν, χάρη στο τρομερό διάταγμα της Μοίρας, αμφιθαλής αδελφή του ίδιου της του πατέρα, του Οιδίποδα; Με τον οποίο είχε επίσης εκτελέσει μια λειτουργία sororidad, δηλαδή αδελφικότητας με την έννοια της αδελφής.

          Η αδελφική (με την έννοια της αδελφής) πράξη της Αντιγόνης να κηδέψει το άταφο πτώμα του αδελφού της και να τον λυτρώσει έτσι από τη βασιλική οργή του θείου της Κρέοντα, φάνηκε στον τελευταίο ως μια αναρχική πράξη. «Δεν υπάρχει λοιπόν άλλο κακό από την αναρχία»[2], διακήρυττε ο τύραννος (Αντιγόνη, στίχος 672). Αναρχία; Πολιτισμός;

      Η Αντιγόνη, η αναρχική κατά τον θείο της, τον τύραννο Κρέοντα, πρότυπο ανδρισμού αλλά όχι ανθρωπισμού· η Αντιγόνη, αδελφή του πατέρα της Οιδίποδα και επομένως θεία του αδελφού της Πολυνείκη, θα μπορούσε κάλλιστα να αντιπροσωπεύει την θρησκευτική οικιακότητα, την οικιακή θρησκεία, εκείνη της οικογενειακής εστίας, σε αντιδιαστολή με τον πολιτικό και τυραννικό πολιτισμό, την αστική τυραννία, καθώς επίσης και τον εξανθρωπισμό σε αντιδιαστολή με τον πολιτισμό. Είναι όμως δυνατόν να εκπολιτιστεί κανείς χωρίς να έχει πρώτα εξανθρωπιστεί; Υπάρχει περιθώριο για κοσμιότητα και πολιτισμό όταν αυτά δεν βασίζονται στην οικιακότητα και τον εξανθρωπισμό;

Εκδοχή Κωνσταντίνου Παλαιολόγου

Ὅταν στὴν τραγωδία τοῦ Σοφοκλῆ ὁ Κρέοντας κατηγορεῖ τὴν ἀνιψιά του Ἀντιγόνη ὅτι δὲν ὑπάκουσε στὸ νόμο, στὴ βασιλικὴ διαταγή, ἐνταφιάζοντας τὸν ἀδελφό της, τὸν ἀδελφοκτόνο, παρακολουθοῦμε αὐτὴ τὴ λεκτικὴ ἀντιπαράθεση:

ΑΝΤΙΓΟΝΗ. Οὐδὲν γὰρ αἰσχρὸν τοὺς ὁμοσπλάγχνους σέβειν.

ΚΡΕΟΝΤΑΣ. Οὔκουν ὅμαιμος χὠ καταντίον θανών;

ΑΝ. Ὅμαιμος ἐκ μιᾶς τε καὶ ταὐτοῦ πατρός.

ΚΡ. Πῶς δῆτ’ ἐκείνῳ δυσσεβῆ τιμᾷς χάριν;

ΑΝ. Οὐ μαρτυρήσει ταῦθ’ ὁ κατθανὼν νέκυς.

ΚΡ. Εἴ τοί σφε τιμᾷς ἐξ ἴσου τῷ δυσσεβεῖ.

ΑΝ. Οὐ γάρ τί δοῦλος. ἀλλ’ ἀδελφὸς ὤλετο.

ΚΡ. Πορθῶν δὲ τήνδε γῆν· ὁ δ’ ἀντιστὰς ὕπερ.

ΑΝ. Ὅμως ὅ γ’ Ἅιδης τοὺς νόμους ἴσους ποθεῖ.

ΚΡ. Ἀλλ’ οὐχ ὁ χρηστὸς τῷ κακῷ λαχεῖν ἴσος.

ΑΝ. Τίς οἶδεν εἰ κάτωθεν εὐαγῆ τάδε;[3]

(Ἀντιγόνη, στίχοι 511-521)

Ἄραγε μήπως αὐτὸ ποὺ ἐπέτρεψε στὴν Ἀντιγόνη νὰ ἀνακαλύψει τὸν αἰώνιο νόμο, καὶ τὴν κάνει νὰ φαίνεται στὰ μάτια τῶν πολιτῶν τῆς Θήβας καὶ τοῦ Κρέοντα, τοῦ θείου της, ὡς μιὰ ἀναρχική, ἦταν τὸ γεγονὸς ὅτι, κατὰ φρικτὴ ἐπιταγὴ τῆς μοίρας, ἐκείνη ἦταν αὐτάδελφη τοῦ ἴδιου της τοῦ πατέρα, τοῦ Οἰδίποδα;[4] Μὲ τὸν ὁποῖο τὴν ἔδεναν συνεπῶς (καί) δεσμοὶ ἀδερφαδοσύνης.

Ἡ πράξη ἀδελφικῆς ἀγάπης τῆς Ἀντιγόνης ἡ ὁποία ἐνταφιάζει τὸ ἄταφο πτῶμα τοῦ ἀδελφοῦ της, ἀπαλλάσσοντάς το κατ’ αὐτὸν τὸν τρόπο ἀπὸ τὴ βασιλικὴ ὀργὴ τοῦ θείου της τοῦ Κρέοντα, μοιάζει στὰ μάτια τοῦ τελευταίου ὡς πράξη ἀναρχίας: «ἀναρχίας δὲ μεῖζον οὐκ ἔστιν κακόν» δήλωνε ὁ τύραννος (Ἀντιγόνη, στίχος 672). Ἀναρχία; Πολιτισμός;

Ἡ Ἀντιγόνη, ἡ ἀναρχικὴ σύμφωνα μὲ τὸν θεῖο της, τὸν τύραννο Κρέοντα, ποὺ εἶναι πρότυπο ἀνδρισμοῦ, ἀλλὰ ὄχι ἀνθρωπιᾶς· ἡ Ἀντιγόνη, ἀδελφὴ τοῦ πατέρα της Οἰδίποδα καί, ὡς ἐκ τούτου, θεία τοῦ ἀδελφοῦ της Πολυνείκη, ἀντιπροσωπεύει μᾶλλον μιὰ θρησκευτικὴ οἰκιακότητα, τὴν οἰκιακὴ θρησκεία, τὴ θρησκεία τῆς ἑστίας, ἀπέναντι στὴν πολιτικὴ καὶ τυραννικὴ πολιτοφροσύνη, τὴν τυραννία τῆς πολιτείας, ἴσως ἐπίσης τὴν ἐξοικείωση μὲ τὸν ἄλλο ἀπέναντι στὸν πολιτισμό. Ἂν καί, εἶναι δυνατόν, ἄραγε, νὰ ἐκπολιτιστεῖ κανεὶς δίχως προηγουμένως νὰ ἔχει ἐξοικειωθεῖ μὲ τὸν ἄλλο; Ὑπάρχει χῶρος γιὰ πολιτοφροσύνη καὶ πολιτισμὸ ἐκεῖ ὅπου δὲν ἔχουν μπεῖ τὰ θεμέλια τῆς οἰκιακότητας καὶ τῆς ἐξοικείωσης μὲ τὸν ἄλλο;

Η θεία Τούλα του Μιγκέλ ντε Ουναμούνο εκδόθηκε το 1921. Για πάνω από ενενήντα χρόνια παρέμεινε αμετάφραστη στα ελληνικά. Αίφνης, κατά τα τελευταία χρόνια, εμφανίστηκαν τρεις εκδοχές του εν λόγω έργου, κατά σειρά: 1) 2013, Εκδόσεις Καλλιγράφος, σε μετάφραση Μαρίας Μπεζαντάκου, 2) 2014, Εκδόσεις Vakxikon, σε μετάφραση Τάσου Ψάρρη, 3) 2017, Εκδόσεις Gutenberg, σε μετάφραση Κωνσταντίνου Παλαιολόγου.

---

[1] Μετάφραση Νίκος Νικολίτσης.

[2] Ό.π.

[3] Α.: Δὲν εἶναι ντροπὴ νὰ τιμᾶ κανεὶς τὰ ἴδια του τὰ σπλάχνα.

Κ.: Δὲν ἦταν αἷμα σου καὶ ὁ ἄλλος ποὺ σκοτώθηκε σὲ πάλη μαζί του;

Α.: Αἷμα μου, ἀπὸ τὴν ἴδια μάνα καὶ τὸν ἴδιο πατέρα.

Κ.: Πῶς τὸν προσβάλλεις, λοιπόν, τιμώντας τὸν ἄλλον;

Α.: Δὲν θὰ ἔλεγε κάτι τέτοιο ὁ νεκρός.

Κ.: Ἀφοῦ τὸν τιμᾶς τὸ ἴδιο μὲ τὸν ἀσεβή!

Α.: Δὲν χάθηκε ἕνας δοῦλος, παρά ὁ ἀδελφός μου.

Κ.: Ποὺ ρήμαξε τὴ χώρα, ἐνῶ ὁ ἄλλος τὴν ὑπερασπίστηκε.

Α.: Ὁ Ἅδης τοὺς θέλει ὅλους ἴσους μπροστά στὸ νόμο.

Κ.: Ὄχι ὅμως νὰ εἶναι ὁ καλὸς ἴσα μὲ τὸν κακό.

Α.: Ποιός ξέρει ἂν ἰσχύουν αὐτὰ στὸν κάτω κόσμο;

[4] [Σ.τ.Μ.] Ὁ Οἰδίποδας ἀπέκτησε τὴν Ἀντιγόνη μὲ τὴν Ἰοκάστη, τὴ μητέρα του.