Τρίτη 5 Μαΐου 2015

Καλύτερα να κοιτάς τα αστέρια... / Mejor ver estrellas..., por Fernando Sorrentino

Καλύτερα να κοιτάς τα αστέρια παρά να βλέπεις αστεράκια ή  Γιατί δεν πρέπει να εμπιστεύεται κανείς τυφλά το ίντερνετ

του Φερνάντο Σορεντίνο

Το 1924 ο εικοσάχρονος Πάμπλο Νερούδα εκδίδει στο Σαντιάγο της Χιλής το δεύτερο βιβλίο του, στον εκδοτικό οίκο Nascimento, με τίτλο Είκοσι ερωτικά ποιήματα και ένα τραγούδι χωρίς καμμιάν ελπίδα. Από αυτά, το «Ποίημα 20» έγινε ιδιαίτερα διάσημο. Ποιος δεν θυμάται τους όμορφους αλεξανδρινούς στίχους που το συνθέτουν; Το ποίημα ξεκινάει ως εξής:

Puedo escribir los versos más tristes esta noche.

Escribir, por ejemplo: «La noche está estrellada,
y tiritan, azules, los astros, a lo lejos»[1]

Στην καθομιλουμένη, θα  μπορούσαμε να πούμε: «Χθες, το πρωινό ήταν συννεφιασμένο, το απόγευμα ηλιόλουστο και η νύχτα έναστρη». Κάτι το οποίο, προφανώς, δεν μπορεί παρά να σημαίνει, πάνω κάτω, ότι «τα σύννεφα είχαν καλύψει τον ουρανό το πρωί, ο ήλιος έλαμπε το απόγευμα και τα αστέρια λαμπύριζαν τη νύχτα». Αυτός είναι ο λόγος που εξεπλάγην όταν βρήκα εντελώς τυχαία στο ίντερνετ[2] πως ο αμερικανός μεταφραστής W[illiam] S[tanley] Merwin το είχε αποδώσει ως εξής:

Tonight I can write the saddest lines.

Write for example, «The night is shattered
and the blue stars shiver in the distance».

Βέβαια, σύμφωνα με το αγγλοϊσπανικό λεξικό Simon and Schuster’s International Dictionary, η πρώτη σημασία του ρήματος shatter είναι: «καταστρέφω, κάνω κομμάτια, σπάω, συντρίβω, θρυμματίζω, κατακερματίζω». Δηλαδή, στην εκδοχή του Merwin, η νύχτα δεν είναι estrellada με την έννοια «έναστρη», αλλά estrellada με την έννοια «συντριμμένη». Αντίθετα, οι μεταφραστές David Ossman και Carlos B. Hagen[3], το είχαν αποδώσει ως εξής:

I can write the saddest poem of all tonight.

Write, for instance: «The night is full of stars,
and the stars, blue, shiver in the distance».

Έτσι έχουν τα πράγματα, συλλογίστηκα: ενώ στη μετάφρασή τους οι Ossman και Hagen είδαν στον ουρανό γαλήνια και αληθινά αστέρια, ο Merwin, σκοντάφτοντας σε μια γλωσσική πέτρα που τον κατακρήμνισε σε άτοπο νόημα, είδε, μεταφορικά μόνο, αστεράκια, ως συνέπεια ενός δυνατού χτυπήματος. Ωστόσο, δεδομένου ότι ο Merwin είναι μεταφραστής που χαίρει ιδιαίτερης εκτίμησης, και ότι τα κείμενα που αναπαράγονται στο ίντερνετ δεν είναι πάντα απολύτως αξιόπιστα, προσπάθησα να επαληθεύσω την ύπαρξη της εν λόγω μετάφρασης στην έκδοση Twenty Love Poems and a Song of Despair[4]. Καθώς ήταν αδύνατον να βρω αυτό το βιβλίο στο Μπουένος Άιρες, κατάφερα να μου στείλει το συγκεκριμένο απόσπασμα μια φίλη από τις ΗΠΑ, η Michele McKay Aynesworth[5].
Και είναι γεγονός ότι σε αυτό το βιβλίο η μετάφραση του Merwin είναι αρκετά διαφορετική:

Write, for example, «The night is starry
and the stars are blue and shiver in the distance» (σελ. 57).

Συνεπώς, αυτό σημαίνει, ότι ο Merwin μετέφρασε άψογα την έναστρη νύχτα του Νερούδα. O λόγος, όμως, για τον οποίον η εκδοχή με το ασυνάρτητο shattered εμφανίζεται σε τόσες ιστοσελίδες, αποτελεί για μένα μυστήριο. Αυτό το μυστήριο με έκανε να υποπτευθώ ότι ίσως ούτε η μετάφραση που κυκλοφορεί στο ίντερνετ και αποδίδεται στους Ossman και Hagen είναι η αυθεντική. Έτσι –ακόμα και με κίνδυνο αυτή η κυρία να με στείλει, και με το δίκιο της, στο διάολο– ενόχλησα ξανά τη Michele, ζητώντας της αυτή τη φορά να αναζητήσει την εν λόγω μετάφραση και να εξακριβώσει πώς εμφανίζεται στο βιβλίο[6]. Πράγματι, και χάριν στη γυναικεία ανεκτικότητά της, η υποψία μου επιβεβαιώθηκε:

and the planets, blue, twinkle far away» (σελ. 77).

Από αυτό το συμβάν –τόσο ποιητικό, θλιμμένο, έναστρο, αστρικό και πλανητικό– μπορούμε να εξαγάγουμε το εξής δίδαγμα: το ίντερνετ είναι αναμφίβολα πολύ χρήσιμο για να ενημερωνόμαστε με ταχύτητα, αλλά τουλάχιστον όσον αφορά τα λογοτεχνικά ζητήματα (όπου επικρατούν λεπτές έννοιες και αποχρώσεις) τα βιβλία εξακολουθούν να είναι το πιο κατάλληλο εργαλείο.


Φερνάντο Σορεντίνο: αργεντινός συγγραφέας και καθηγητής λογοτεχνίας, γεννημένος το 1942 στο Μπουένος Άιρες. Έργα του έχουν μεταφραστεί σε 12 γλώσσες.


Η μετάφραση είναι προϊόν του μαθήματος «Μετάφραση από τα Ισπανικά στα Ελληνικά» που διδάσκει ο επίκουρος καθηγητής Κωνσταντίνος Παλαιολόγος στο πλαίσιο του Διατμηματικού Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ «Διερμηνεία και Μετάφραση», κατεύθυνση Μετάφρασης. Συμμετείχαν οι φοιτήτριες: Χριστίνα Ευθυμίου, Θωμαή Κωνσταντίνου, Ανδρομάχη Παπαγγελή, Χρυσούλα Χρυσουλάκη.


>.<



Mejor ver estrellas que ver las estrellas o De cómo no conviene confiar demasiado en Internet
por Fernando Sorrentino

En 1924 el veinteañero Pablo Neruda da a conocer, en Santiago de Chile y con el sello de la editorial Nascimento, su segundo libro, Veinte poemas de amor y una canción desesperada. De ellos, el «Poema 20» alcanzó una especial celebridad. ¿Quién no recuerda los bellos alejandrinos que lo componen? Los primeros dicen:

Puedo escribir los versos más tristes esta noche.

Escribir, por ejemplo: «La noche está estrellada,
y tiritan, azules, los astros, a lo lejos».

Ahora bien, en el habla cotidiana podríamos decir: «Ayer, la mañana estuvo nublada; la tarde, soleada, y la noche, estrellada». Lo cual, en apariencia, no puede significar otra cosa que, palabras más, palabras menos, «las nubes cubrieron el cielo por la mañana, el sol nos iluminó por la tarde y las estrellas brillaron por la noche». Por tal motivo me dejó perplejo encontrar —por el mero azar de Internet—[7] que el traductor norteamericano W[illiam] S[tanley] Merwin lo habría puesto de esta manera:

Tonight I can write the saddest lines.

Write for example, «The night is shattered
and the blue stars shiver in the distance».

Ocurre que, según el Diccionario Internacional Simon and Schuster. Inglés / Español, el verbo shatter, en su primera acepción, significa «destrozar, despedazar, astillar, hacer añicos; estrellar, romper». Es decir que, en la versión de Merwin, la noche no está estrellada en el sentido de «plena de estrellas» sino estrellada en el sentido de «hecha añicos». En cambio, los traductores David Ossman y Carlos B. Hagen[8] habrían entendido:

I can write the saddest poem of all tonight.

Write, for instance: «The night is full of stars,
and the stars, blue, shiver in the distance».

Así son las cosas —me dije—: mientras que, en sus respectivas traducciones, Ossman y Hagen vieron en el cielo plácidas y verdaderas estrellas, Merwin —al tropezar con alguna piedra lingüística que lo precipitó en el dislate— sólo vio las metafóricas estrellas que son secuela de todo golpe fuerte. Sin embargo, y puesto que Merwin es un traductor en extremo prestigioso, y que no siempre son enteramente confiables los textos que se reproducen en Internet, traté de verificar dicha traducción en el volumen Twenty Love Poems and a Song of Despair.[9] Como no me resultó posible encontrar tal libro en Buenos Aires, logré que Michele McKay Aynesworth,[10] amiga de Estados Unidos, me comunicara el dato preciso.
Y lo cierto es que, en tal volumen, la traducción de Merwin aparece de modo bastante diverso:

Write, for example, «The night is starry
and the stars are blue and shiver in the distance» (p. 57).

Esto significa, por ende, que Merwin tradujo perfectamente la estrellada noche de Neruda. Por qué la versión con el disparatado shattered aparece en tantos sitios de Internet constituye para mí un enigma. Este enigma me llevó a sospechar que, tal vez, tampoco la traducción que en Internet se les atribuye a Ossman y Hagen sea la auténtica. De manera que —aun a riesgo de que esta dama me enviase, con justa razón, al mismísimo demonio— volví a molestar a Michele, pidiéndole ahora que buscase esta traducción y verificara cómo aparecía en el libro.[11] En efecto, y gracias a su femenina indulgencia, mi sospecha se confirmó:

Write, for instance: «The night is full of stars,
and the planets, blue, twinkle far away» (p. 77).

De este episodio —poético, triste, estrellado, astral y planetario— podemos extraer la siguiente enseñanza: Internet es, sin duda, muy útil para informarse con rapidez, pero, al menos en cuestiones literarias (donde imperan sutilezas y matices), los libros siguen siendo el instrumento más adecuado.


Fernando Sorrentino es escritor argentino que nació en Buenos Aires en noviembre de 1942. Su obra ha sido traducida a 12 idiomas.





[1] Μπορώ να γράψω τους πιο θλιμμένους στίχους απόψε. // Να γράψω για παράδειγμα: «Έναστρη είν’ η νύχτα / και τρεμοπαίζουν, ασημένια, τ’ αστέρια εκεί μακριά» [Σ.τ.Μ.].
[2] Για παράδειγμα: http://www.westal.net/hp/mint/poems/puedo.htm (Πρόσβαση 29/10/2014). 
[3] Πάντα σύμφωνα με το ίντερνετ: http://www.naseeb.com/villages/journals/i-can-write-20338 (Πρόσβαση 29/10/2014).
[4] Πάμπλο Νερούδα, Twenty Love Poems and a Song of Despair, μετάφραση W. S. Merwin (δίγλωσση έκδοση), Λονδίνο, Cape, 1969, σελ. 70. 
[5] Για την οποία γίνεται λόγος στο περιοδικό Εl Τrujamán στο άρθρο μου, «Esófago en la plaza: de cómo Roberto no logró engañar a Michele». 
[6] Πάμπλο Νερούδα, The Early Poems, μετάφραση David Ossman και Carlos B. Hagen, Νέα Υόρκη, New Rivers Press, 1969, σελ. 100.

[7] Por ejemplo: http://www.westal.net/hp/mint/poems/puedo.htm (Consultada el 29 de octubre de 2014). 
[8] Siempre según Internet: http://www.naseeb.com/villages/journals/i-can-write-20338 (Consultada el 29 de octubre de 2014).
[9] Pablo Neruda, Twenty Love Poems and a Song of Despairtranslated by W. S. Merwin (edición bilingüe), Londres, Cape, 1969, 70 pp. 
[11] Pablo Neruda, The Early Poemstranslated by David Ossman and Carlos B. Hagen, Nueva York, New Rivers Press, 1969, 100 pp.

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου